Ai là cha đẻ của UX và UI? | Phần 1
Lược sử thú vị về thiết kế UX/UI mà bạn có thể biết chưa hết.
Là người làm nghề, mang phận làm “con” bấy lâu nay mà không biết tổ nghề thì cũng hơi có lỗi nhỉ. Nào, mời bạn cùng làm Lance làm rõ ai là người thực sự đặt những viên gạch đầu tiên cho lĩnh vực siêu thú vị này nhé, tìm hiểu sự ảnh hưởng của UX/UI đã nâng tầm chất lượng cuộc sống con người chúng ta nhiều như thế nào.
Dù bạn đang đi những bước đầu trong hành trình, hay đã là chuyên gia dày kinh nghiệm, việc nhìn lại lịch sử hình thành có thể giúp bạn nhiều điều. Hiểu được ý nghĩa của lĩnh vực mình đã chọn cho bạn cơ hội nuôi dưỡng ngọn lửa trong mình, cũng như khám phá con đường phát triển sự nghiệp tương lai theo nhiều hướng mới mẻ khác.
Càng đi về bản chất, bạn sẽ càng thấu hiểu sự thật. Và chỉ khi đó, bạn mới có thể làm chủ tinh thần và khả năng mở ra toàn bộ tiềm năng của mình, bất kể hoàn cảnh nào.
- Cổ ngữ Nhật Bản -
Thế giới UX và UI mênh mông hơn chúng ta thường nghĩ. Chúng thực sự không chỉ liên quan đến app ứng dụng hay màn hình cảm ứng trên các sản phẩm công nghệ mà ta từng biết. Ý niệm nguyên bản của chúng đã xuất hiện từ rất lâu đến hàng ngàn năm, trải dài trên mọi vật thể nhân tạo, có thể kể như trang sức, trang phục, xe cộ, thiết bị gia dụng, đồ nội thất, không gian kiến trúc,… không ràng buộc trong giới hạn nào.
UX, viết tắt cho user experience, là thuật ngữ được phổ quát từ những năm 1990 bởi một nhà tâm lý học người Mỹ Donald Arthur Norman. Nó dần trở thành lĩnh vực hiện đại và quan trọng, đại diện cho ngành công nghiệp thiết kế sáng tạo sản phẩm hướng đến tối ưu hóa cho việc sử dụng.
Mặt khác, UI, viết tắt của user interface, là thuật ngữ được ra đời gần đây không quá một thế kỷ kể từ khi thiết bị điện tử được phát minh. Tuy vậy, ở khía cạnh trừu tượng, yếu tố UI đã luôn tồn tại trong UX và UX là cơ sở cần thiết để UI được thiết lập. Cũng vì sự tương hỗ tất yếu đó, phương thức hiển nhiên nhất để người dùng có thể điều khiển một sự vật là thông qua một khu vực bề mặt mà đáp ứng khả năng thao tác bị giới hạn bởi hình thể con người. Bạn có thể hình dung đến cách người ta đã làm thế nào để mở cánh cổng Vạn Lý Trường Thành, một trong số đó có kích thước lên đến 14m chiều cao và 16m chiều rộng.
UX có thể tồn tại độc lập ở bất kỳ đối tượng vật chất nào; còn UI phải phụ thuộc vào UX trong thời gian dài cho đến khi vai trò của của nó được khẳng định hoàn toàn trong thời đại kỹ thuật số. Vì lẽ đó, các nhà chuyên môn cho rằng UI là kết tinh của sự phân hóa phạm trù từ UX, và luôn liên kết với UX.
Mình sẽ có bài viết về quá trình “tiến hóa” của UI ở phần sau nhé.
Okay. Giờ thì ngược về quá khứ nhiều chút của UX nhé.
Theo biểu đồ thời gian trên, bạn có thể thấy thời điểm UX sơ khai đã xuất hiện cách đây 6000 năm. Sở dĩ khoa học của UX được các nhà nghiên cứu nhận định nhen nhóm từ cột mốc niên đại này là vì họ tìm thấy nhiều bằng chứng, chỉ ra sự tồn tại của bản chất có trong khái niệm UX hiện đại, các mô thức của nền văn minh cũ tương đồng mạnh mẽ với tư duy khoa học đương thời.
Trong giai đoạn năm 5000 đến 4000 TCN, nhân loại bắt đầu có những phát kiến nhảy vọt, đánh dấu điểm xuất phát của cuộc chạy đua khoa học kỹ thuật, các lĩnh vực nổi trội như văn học, toán học, thiên văn, chiêm tinh, nông nghiệp, pháp luật, kiến trúc, chiến tranh,…
Phong Thủy của người Trung Quốc cổ đại (4000 TCN)
Phong Thủy dịch theo nghĩa đen là “gió” và “nước”, và đề cập đến sự sắp xếp không gian của các đồ vật, đặc biệt nhấn mạnh nghệ thuật điều dẫn các dòng chảy năng lượng vô hình xung quanh để tạo ra sự cân bằng về “khí”, ám chỉ đến vượng khí hay tài khí.
Nhìn nhận thực tế thì Phong Thủy căn bản chỉ là việc sắp xếp, thiết kế môi trường sinh hoạt theo cách hài hòa hoặc thân thiện với người dùng nhất, như văn phòng, phòng ngủ hoặc địa điểm xây dựng. Từ bố cục, khuôn khổ đến vật liệu và màu sắc,…
Phong thủy, có mối liên hệ mật thiết đến UX, có thể nói đây là hình thái đầu tiên của thiết kế UX hiện đại mà ta đang biết ngày nay.
Lan man một chút nếu bạn có quan tâm đến thế giới lượng tử. Gần đây, các nhà khoa học có công bố vài hình ảnh trong quá trình thí nghiệm. Họ chụp được trạng thái rối lượng tử, xuất hiện một biểu tượng thái cực đồ âm-dương quen thuộc trong văn hóa tâm linh Á Đông, và đặc biệt trong học thuyết phong thủy.
Người Hy Lạp cổ phát minh ra Công thái học (500 TCN)
Công thái học có thể hiểu là sự nghiên cứu con người, sự tương tác của con người trong môi trường làm việc của họ. Hoạt động nghiên cứu cụ thể ở đây là thiết kế sản phẩm để người lao động sử dụng một cách thoải mái nhất và giảm thiểu nguy cơ gây chấn thương trong quá trình sử dụng. Đối tượng chủ yếu của công thái học là tâm sinh lí và cơ thể người, phương thức sử dụng, kích thước và hình thái của vật phẩm.
Công thái học gồm 3 lĩnh vực nghiên cứu chính:
Công thái học vật lí, vd: thiết kế lưng ghế ôm sát đường cong cột sống.
Công thái học nhận thức, vd: lựa chọn màu sơn phòng đúng để tác động tích cực đến phản ứng cảm xúc.
Công thái học tổ chức, vd: xây dựng quy trình quản lý công việc.
Một trong những dấu hiệu rõ ràng nhất cho thấy người Hy Lạp cổ đại đã nhận thức rõ ràng về UX khi Hippocrates mô tả cách bố trí nơi làm việc của bác sĩ phẫu thuật, như nơi bố trí ánh sáng, cách sắp xếp dụng cụ, tư thế và vị trí đứng của những người tham gia,...
Các nguyên lý làm việc theo khoa học (1900)
Những năm 1900 của thời kỳ hiện đại, sự sụp đổ của chế độ phòng kiến và bùng nổ công nghiệp ở các nước thuộc phe thắng cuộc, kéo the sự ra đời của nhiều lý thuyết quản lý tân tiến các nhà quản lý kinh doanh, giúp mau chóng khôi phục nền kinh tế sau chiến tranh.
Ba cột mốc tiêu biểu:
The Principles of Scientific Management (tạm dịch: Các nguyên tắc quản lý khoa học) bởi Frederick Winslow Taylor (1911)
Toyota Production System (Hệ thống sản xuất Toyota) bởi hãng xe hơi Toyota (1940)
Designing for People (Triết lý thiết kế cho con người) của Henry Dreyfuss (1955)
Những thành tựu này thể hiện những bước tiến đáng kể trong lịch sử UX vì nó thực sự thu hút sự chú ý đến tầm quan trọng của cách con người làm việc với con người, con người tương tác với máy móc và người dùng với sản phẩm - đó chính xác là những gì thiết kế UX hướng tới.
Walt Disney - Nhà thiết kế UX đầu tiên trên thế giới (1966)
Walt Disney luôn ám ảnh bởi việc tạo ra trải nghiệm kỳ diệu, tiệm cận hoàn hảo cho người dùng. Cách mà ông hình dung ra Disney World mới thực sự là nét bút của một thiên tài UX.
Disney bắt đầu kinh doanh công viên giải trí vào những năm 1950. Và công trình thứ hai của mình là Disney World, hoàn thành vào năm 1971, mới là di sản mà ngài để lại. Ông đã có ý tưởng biến công viên giải trí thành một trải nghiệm phong phú hơn, trong đó mọi yếu tố đều được xem xét. Ông đặt ra bộ nguyên tắc thiết kế, sau này biết đến với tên Mickey's 10 Commandments (10 điều răn của Mickey), mà chính là tiền đề vững chắc cho những nguyên tắc thiết kế UX: hiểu khán giả của mình, đặt mình vào vị trí của khách, tránh quá tải nhận thức, kể một câu chuyện một lần, tránh mâu thuẫn,…
Disney xứng đáng được tôn là một trong những nhà thiết kế UX đầu tiên. Ông có tầm nhìn xa, say mê với ý tưởng tạo ra những trải nghiệm đáng kinh ngạc, phong phú, chân thực và liền mạch.
Kỷ nguyên của máy tính cá nhân (1970)
MITS, một công ty nhỏ, đã tạo ta nguyên bản máy tính cá nhân đầu tiên Altair 8800 vào năm 1975.
Xerox PARC, công ty được thành lập vào năm 1970, xây dựng thành công hệ thống đầy đủ cho máy tính cá nhân, gồm: giao diện đồ họa người dùng đầu tiên (Graphical UI, hoặc GUI), con chuột, và lập trình hướng đối tượng.
Apple Computer lần đầu sản xuất máy tính cá nhân dành cho thị trường đại chúng vào năm 1984, và theo đuổi trường phái thiết kế user-centered (UCD).
Với sự phát triển của máy tính cá nhân, “người dùng” và “người mua” ngày càng trở nên giống nhau. Điều này làm cho “dễ sử dụng” hoặc “trải nghiệm đặc trưng cho người dùng” trở thành yếu tố quan trọng nhất cho họ trong việc quyết định mua gì.
Cộng hưởng với sự phát triển của Internet, UX với tư cách là một lĩnh vực và một hoạt động riêng biệt dần hình thành. Ghi nhận đáng kể là sau khi website ra đời, UX tốt thì người dùng mới mua hàng/dịch vụ thông qua đó. Vì vậy, các công ty chạy đua đầu tư trực tiếp vào UX cho website như một thông lệ, nhằm kiếm nhiều tiền hơn.
Donald A. Norman đúc thành cái tên “UX” (1995)
Đến thời điểm này, thiết kế trải nghiệm người dùng đã diễn ra rất nhiều, những nó vẫn chưa có nhãn hiệu nào để gọi nhanh.
Thuật ngữ UX lần đầu tiên được sử dụng trong cuốn The Design of Everyday Things (Thiết kế của mọi thứ hàng ngày) được xuất bản vào năm 1988. “User Centered System Design” - thiết kế hệ thống lấy người dùng làm trung tâm, là thuật ngữ cũ ông từng đề cập trước khi truyền bá “User Experience Design” - thiết kế trải nghiệm người dùng.
Ông đã nghĩ ra thuật ngữ này một cách bao hàm tất cả những gì thuộc UX, các khía cạnh trải nghiệm của một người với hệ thống: kiểu dáng công nghiệp, đồ họa, giao diện, tương tác vật lý, và hướng dẫn sử dụng.
Don Norman, một nhà khoa học về nhận thức, gia nhập nhóm tại Apple Computer vào đầu những năm 1990 với tư cách là UX Architect - khiến ông trở thành người đầu tiên có chức danh UX. Ông còn được biết đến là “cha đẻ” của kỹ thuật nhận thức.
Năm 1998, ông và Jakob Nielsen thành lập Nielsen Norman Group. Jakob Nielsen là một trong những người đầu tiên nghĩ ra các phương pháp về khả năng sử dụng mà vẫn hữu ích cho đến nay, chẳng hạn như 10 Usability Heuristics (10 phương pháp chẩn đoán về khả năng sử dụng).
2018 và vẫn còn nữa…
Ngày nay, chúng ta có các kiến trúc sư, nhà thiết kế, nhà nghiên cứu về trải nghiệm người dùng,… Ngoài các lĩnh vực tương tác giữa người và máy tính, còn nó những trường phái khác về mối liên hệ giữa thiết kế, tâm lý học và khoa học. Nhu cầu về các nhà thiết kế UX ngày càng tăng và các chuyên gia mới tham gia vào lĩnh vực này từ đa dạng background và góc độ lợi thế khác nhau.
Nguyên tắc của UX đã phát triển đáng kể trong vài thập kỷ qua và là một lĩnh vực chuyển biến không ngừng. Đôi khi, bạn có thể gặp khó khăn và mệt mỏi để bắt kịp theo khi đầu ra hay thay đổi xu hướng và cải tiến sản phẩm - máy tính và điện thoại di động, chuột và màn hình cảm ứng, web và app,… Từ trí tuệ nhân tạo đến công nghệ giọng nói, từ thực tế ảo đến thiết kế không có giao diện (No UI đang là xu hướng tương lai).
Trong những năm gần đây, trách nhiệm của chúng ta với tư cách là nhà thiết kế đã được mở rộng, phải đối mặt với những thách thức mới mỗi ngày. Tương lai của thiết kế UX ngày càng mạnh mẽ hướng tới thiết kế toàn diện, hướng tới mọi đối tượng người dùng kế cả nhóm thiểu số hay khiếm khuyết về chức năng và cấu trúc cơ thể, thường bị bỏ qua hoặc phớt lờ. Vì vậy, các nhà thiết kế UX cần trang bị tư duy tiến bộ, học cách thiết kế để nhu cầu đặc biệt của con người có cơ hội hòa nhập.
Mối quan hệ của chúng ta với công nghệ phát triển, nghiên cứu về thiết kế UX sẽ tiếp tục tạo ra những quan điểm, phương pháp và hiểu biết mới về cách sáng kiến có thể tác động đến trải nghiệm của con người.
Nguồn: tổng hợp
Bài này chất lượng quá a.